Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 20 Eylül 2008 - 1 Şubat 2009 arasında, Gala-Salvador Dalí Vakfı işbirliğiyle gerçekleştirdiği İstanbul’da Bir Sürrealist: Salvador Dalí sergisiyle, 20. yüzyılın en önemli sanatçılarından, sürrealizm akımının temsilcisi Salvador Dalí'nin eserlerine ev sahipliği yaptı. Gala-Salvador Dalí Vakfı koleksiyonuna ait eserlerle, vakıf dışında gerçekleştirilen en büyük geçici sergi olan İstanbul’da Bir Sürrealist: Salvador Dalí, sanatçının çocukluk yıllarından başlayarak, son yaratıcı günlerine uzanan kapsamlı bir retrospektif sundu. Vakfın Dalí Çalışmaları Merkezi Yöneticisi Montse Auguer Teixidor’un küratörü olduğu sergide, sanatçının yağlıboya tablolar, çizimler ve grafiklerden oluşan 270 eserinin yanı sıra, el yazmaları, fotoğraflar ve çeşitli dokümanlar da yer aldı.

İstanbul'da Bir Sürrealist: Salvador Dalí

Sergi kataloğu, sanatçının 20. yüzyıl sanat tarihindeki yerinin, ikonografisinin ve özgün duruşunun incelendiği makalelere yer veriyor. Serginin küratörü, Gala-Salvador Dalí Vakfı Dalí Çalışmaları Merkezi Yöneticisi Montse Aguer Teixidor, “Salvador Dalí: Bir Retrospektif” başlıklı yazısında, sanatçının çocukluğundan başlayarak hayatına ve sanatsal gelişimine ayrıntılı bir bakış sunuyor. Makalede Dalí’nin sanatsal dönemleri kronolojik bir kurguyla izleniyor ve ikonografisindeki dönüşüm de örneklerle ele alınıyor. Şair ve yazar Ferit Edgü ise “Gerçeküstücülük ve Dalí” başlıklı makalesinde Dalí’nin sürrealist grupla gelgitli ilişkisini ve bu akıma sağladığı açılımı irdeliyor. 
 
© Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí, VEGAP, 2008

Yazar Dali - Felix Fanes

Popüler Kültür ve Salvador Dali - Juan Jose Lahuerta Alsina

Sürrealizmin Türkiye'deki Sürrealist Serüveni - Hasan Bülent Kahraman

Salvador Dalí ve Mimarlık: Birer Beden Olarak Binalar - Juan Antonio Ramirez

Gerçeküstücülük ve Dali - Ferit Edgü

Salvador Dali'nin Yaşamı ve Eserleri - Montse Aguer

Ben Dalí

Çocuk Atölyesi Karışmış Hayvanlar

Monet’nin Bahçesi

Joan Miró. Kadınlar, Kuşlar, Yıldızlar

 Efsane İstanbul: Bizantion'dan İstanbul'a - Bir Başkentin 8000 Yılı

ZERO. Geleceğe Geri Sayım

Picasso İstanbul'da

Küçük yaşlardan itibaren resim çizen Salvador Dalí (1904-1989), ilk olarak babasının sanatçı ve entelektüel hamisi olarak bilinen Pichot ailesiyle ilişkisi sayesinde sanatla yakından ilgilenmeye başladı. Bu aileden ressam Ramón Pichot’yu (1872-1925) kendine model aldı. Aynı zamanda memleketi Figueres’te ressam ve gravür sanatçısı Juan Núñez’in (1877-1963) çizim kurslarına devam etti ve kısa sürede chiaroscuro tekniğini öğrendi. Bu dönemde Fransız izlenimcilerinden etkilendiğini söyleyen Dalí, bir yandan da klasiklere ilgi duymakta, okul dergisinde Goya (1746-1828), El Greco (Domenico Theotokopulos, 1541-1614), Dürer (1471-1528), Leonardo da Vinci (1452-1519), Michelangelo (1475-1564) ve Velázquez (1599-1660) hakkında makaleleri yayımlanmaktaydı. Eğitimi sırasında başlıca temaları ailesi, arkadaşları, kendisi ve manzaraydı; baş gaileleri ise ışık, renk ve teknikti. Annesinin 1921’deki ölümü ve San Fernando Kraliyet Güzel Sanatlar Akademisi Özel Resim, Heykel ve Gravür Okulu’nda öğrenime başlamak üzere Madrid’e taşınması, sanatçının hem sanatsal hem de kişisel ufkunun genişlemesi anlamına geliyordu. Burada avangard çevrelere girerek kübizm ve fütürizmle tanıştı, kısmen de olsa bu akımların meydan okumalarını benimsedi. Café Pombo’nun edebi tertulia’larına (İber Yarımadası veya Latin Amerika’da, edebi ya da sanatsal yanı ağır basan toplantılar) katılan Dalí, bu dönemde ressam Rafael Barradas (1890-1929), Birinci Dünya Savaşı sonrasının edebiyat hareketi Ultraízmin takipçileri ve daha niceleriyle bir araya geldi.

Üslup Peşinde: Çocukluk ve Ergenlik, 1904-1920. Barselona ve Madrid, 1921-1928

Salvador Dalí, 1921’de babasının isteği üzerine sanat eğitimi almak üzere gittiği Madrid’de birçok farklı akımın etkisi altında kalarak sanatsal üretimini sürdürdü. Sanatçının 1925’te hem Madrid’de İberyalı Sanatçılar Derneği sergisinde hem de Barselona’da açtığı ilk kişisel sergisinde yer alan eserleri, Ozenfant (1886-1966) ve Le Corbusier’nin (Jeanneret, 1887-1965) çıkardığı L’Esprit nouveau&nbsp;adlı derginin pürist etkisi ile İtalyanca Valori plastici&nbsp;dergisinde röprodüksiyonlarını gördüğü İtalyan metafizik ressamlarının izlerini taşır. 1926’da Paris’e giderek atölyesinde ziyaret ettiği Pablo Picasso (1881-1973) sanatçının bu döneminde hatırı sayılır bir etkiye sahiptir. Sonraki yıllarda Dalí’yi de sürrealist akıma dahil edecek olan ve grubun kurucusu olan şair-yazar André Breton’a (1896-1966) göre Picasso’nun bu dönem yapıtlarında sürrealizmin estetik etkileri görülmekteydi. Dalí’nin ikinci kişisel sergisinde yer alan ve ikisi de 1926 tarihli olan Denizin önündeki masa. Erik Satie’ye saygı&nbsp;ve Kumda yatan figürler&nbsp;eserlerinde, sanatçının Picasso’yu ziyaretinin izlerini bulmak mümkündür. Dalí, bundan iki yıl sonra katıldığı bir dizi sergide yer alan yapıtlarıyla, estetiğinde etkin bir rol oynamaya başlayan birçok unsurun yanı sıra, sürrealizmin ilk açık etkisini de yansıtmaya başladı. Sanatçının Sürrealist kompozisyon’u klasik üslup kaygısından kopan yeni estetik anlayışa ve biçimsel ilkelere doğru attığı ilk adımları yansıtır.

Sürrealizme Doğru Paris, 1926

Salvador Dalí’nin 1929’da gerçekleştirdiği ikinci Paris ziyareti, onun sanatsal gelişiminde ve yaşamında bir dönüm noktası teşkil eder. Sanatçı bu seyahati sırasında Joan Miró (1893-1983) kanalıyla, André Breton’un başkanlık ettiği, rüyalar ve bilinçaltı olgular dünyasına biçim vermeye çalışan bir grup sürrealistle temasa geçmiş, hareketin kurucularından şair Paul Éluard’la evli olan Gala’yla (Elena Ivanovna Diakonova, 1894-1982) tanışmıştı. İleride esin perisi ve karısı olacak Gala, Dalí’nin yaşamının bu noktasında büyük öneme sahipti. Sanatçı, La Vie Secrete de Salvador Dalí&nbsp;(Salvador Dalí’nin Gizli Yaşamı) adlı otobiyografisinde, Gala’yla bu dönemini “O tutkulu ve ısrarlı fanatikliğiyle Gala […] sürrealist grubu, benim konuşmanın yanı sıra ‘yazmaya’ da muktedir olduğuma ve felsefi ufkumun grubun her türlü öngörüsünü aşan yazılar yazmayı becerebileceğime ikna etme işini üzerine aldı” diye aktarmıştı. Yine 1929’da yönetmen Luis Buñuel’le (1900-1983) beraber çektiği Un chien andalou&nbsp;(Endülüs Köpeği) sayesinde sanatsal ve kültürel çevrelerde ismini duyuran Dalí, aynı yıl Paris’te açtığı ilk kişisel sergisinin ardından Breton’un evindeki toplantılara aktif katılarak sürrealist akımın bir parçası haline geldi. Sanatçı, sürrealizme “10 Emir” gibi inandığını söylüyordu. Düşünce ile imgenin bilinç ötesi bir coşkuda bir araya getirilmesini içeren paranoyak eleştirel yorum metodunu da bu bağlamda geliştirdi. Kendini “Freud’un keşfettiği karanlık ve sansasyonel dünyanın her türlü somut ve usdışı görüngülerini hiç yargılamaksızın ve mümkün olduğunca eksiksiz bir biçimde kayda geçiren bir otomat” olarak tanımlayan sanatçının bu yöntemi Breton tarafından sürrealist serüvende yeni ve belirleyici bir aşama olarak kabul ediliyordu. Dalí, her ne kadar değişmeye ve evrilmeye devam etse de 1930’ların başlarında keşfettiği özel dil ve ifade formunu hayatı boyunca bırakmadı. İzlenimcilikten ve kübizmden, pürizmden ve fütürizmden etkilenen eserler geride kalmıştı. Dalí, sürrealizmde kendi doğasını buldu ve bu dönemde ressam olarak yıldızı parlamaya başladı.

Sürrealizm ve Paris, 1929 - 1935

1940’ta Paris’in Naziler tarafından işgal edilmesi üzerine Dalí ve Gala, daha önce de defalarca bulundukları ABD’ye gitti ve 1948’e kadar burada kaldı. Dalí, New York’ta bir galeri sahibi olan Julien Levy (1906-1981) sayesinde bu ülkede 1930’lardan bu yana tanınıyordu. 1931’de Connecticut’ta Hartford’daki Wadsworth Atheneum’da açılan ilk sürrealist sergide de yer almış, 1939’da New York Dünya Fuarı’nde “Venüs’ün Rüyası” pavyonunu tasarlamıştı. Sanatçı ABD’ye kalıcı olarak yerleştiği 1940-1948’de büyük bir yaratıcılık dönemine imza attı. Julien Levy’ninki de dahil olmak üzere New York’taki birçok galeride ve MoMA’da çalışmalarını sergiledi. Yeniden klasisizme döndü. Ancak bu şahsi, Dalívari bir klasisizmdi. Julien Levy galerisinde açtığı serginin kataloğunda da kendisinin “sırf klasik üslupta ve Rönesans’ın uzun zaman önce bıraktığı ilahi oran arayışını devam ettirerek”, “irrasyonel olanın fethini sürdürmeye gücü yetebilen biri” olduğunu ilan ediyordu. Paranoyak eleştirel yorum metodunu “görünmeyen imgelerin keşfini” içerecek şekilde geliştirdi. Paranoyayı “genel olarak sanatsal olgunun ve özel olarak da gerçekliği dönüştüren büyüsel dehanın temeli” olarak nitelendiren sanatçı, Napolyon’un hamile kadına dönüştürülmüş burnu gölgesini özgün yıkıntıların arasında hüzünle dolaştırıyor&nbsp;(1945) adlı çalışmayla İsimsiz. Kafatasları, figürler ve denizatları&nbsp;(1940) adlı deseninde “görünmeyen imgelerin” örneklerini verdi. Kitle kültürüne mal olma coşkusu, Dalí’nin tek başına ya da başka ressamlarla işbirliği içinde çalışarak birçok siparişi yerine getirmesini sağladı. Sanatçı, resim yapmak ve yazmaktan sonra onu en çok ilgilendiren sinematografi alanında da çalıştı: Hitchcock’un Spellbound&nbsp;(Öldüren Hatıralar, 1945) ve Walt Disney’in tamamlanamayan Destiny&nbsp;(Kader) adlı filmleri için dekor çalışmaları yaptı. Dalí’nin 1938-1944’teki çalışmalarında bale de önemli bir yer tutar. Sanatçı, bale dekor ve kostümleri tasarlamakla kalmayıp bazen librettoyu dahi yazıyordu. Bu alanda damgasının en fazla hissedildiği eserler arasında Richard Wagner’in Tannhäuser’inin Venusberg’ine Bacchanale&nbsp;(Bakkhos Ayini, 1939), Franz Schubert’in Labirent’i (1941) ve bu sergide perde projesi yer alan Wagner’in Çılgın Tristan. Sonsuz aşk ve ölüm mitine dayalı ilk paranoyak bale’si (1944) sayılabilir.

Amerika. Sinematografi ve Bale, 1940 - 1948

Salvador Dalí, 1945 Ağustos’unda Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombasının etkisiyle Nükleer veya Atomik Mistisizm diye adlandırılan dönemine girmiş, sanatsal üretimindeki bu süreç 1950’lere kadar devam etmiştir. Sanatçının 1940’ların ortasından itibaren yaptığı çalışmalar, onun klasisizm, mistisizm ve din kavramlarının yanı sıra nükleer füzyon ve fizyona dair bilimsel gelişmelere ilgisini de yansıtır. Bu etkinin örnekleri arasında Neron’un burnunun yanında maddenin çözülmesi&nbsp;(1947), Port Lligat Madonnası&nbsp;(1950), San Juan de la Cruz İsa’sı&nbsp;(1951), Çarmıha gerilme&nbsp;(1954) ve burada gösterilen Bir kuğu tüyünün atom-içi dengesi&nbsp;(1947) ile Çarmıha gerilmeyi seyreden Gala&nbsp;(1954) adlı yapıtları sayılabilir. Sanatçı, Manyak Gözbebeği: Salvador Dalí’nin Dile Getirilemez İtirafları&nbsp;adlı kitabı için André Parinaud’ya yaptığı açıklamada atom bombasının üzerindeki etkisini “Bu dönemde yaptığım birçok manzara resmi, bu patlamanın açıklanmasının bende uyandırdığı büyük korkuyu anlatır. Kendi paranoyak eleştirel metodumu uygulayarak dünyanın keşfine çıktım. Nesnelerin arkasındaki güçleri ve gizli kanunları görerek, onlara hâkim olmak istediğim aşikâr. Sezgisel dehamla biliyorum ki, nesnelerin kalbine nüfuz etmek için elimde müstesna bir vasıta var: Mistisizm, bir başka deyişle, olanın daha derin bir sezgisi, Tanrı’nın lütfu, doğrunun lütfu sayesinde tüm mutlak görüntüyle ivedi bir iletişim” diye açıklamıştı. Sanatçı, nesnelerin arkasındaki gizli güç ve kanunları keşfetmeye yönelik arayışını daha sonra Mistik Manifesto&nbsp;(1951) ve Karşıt Madde Manifestosu’nda (1959) sürdürdü.

 Nükleer Mistisizm, 1949 - 1958

Salvador Dalí’nin ABD’de yaşadığı dönemde yazdığı otobiyografisi La Vie Secrete de Salvador Dalí&nbsp;(Salvador Dalí’nin Gizli Yaşamı), ilk olarak 1942 senesinde Dial Press tarafından New York’ta basıldı. Kitabın illüstrasyonları olarak üretilen orijinal çizimler, burada kitapta yer aldıkları sırayla gösterilmektedir. Bir önsöz ve sonsözün eşlik ettiği kitap üç bölüme ayrılmıştır: İlk bölüm, anne rahmine dair anıları ve bebekliğinden gerçek anılarını irdeler; ikincisi bölüm ilkgençlik yıllarıyla ilgilidir ve Dalí’nin eserlerinin Paris’te ilk sergilendiği ve Gala’yla tanıştığı 1929 senesine uzanır; üçüncü bölüm ise Topluluğa ilk girişini ve Port Lligat’daki evini alışını tasvir eder ve anılarının bitişiyle sonlanır. Dalí, çizimlerini onları ürettiği zaman yerine anılarını anlattığı, daha erken döneme tarihlediği için çizimlerden bazılarının yanlış tarihler taşıdığını not etmek gerekir. İllüstrasyonlar metinde bahsi geçen olay ve anıları güçlendirmekte, hatta yer yer örneklemektedir, fakat bahsedilen anılar “gerçekler, yarı-gerçekler, ve na-gerçekler” ile doludur. Ancak gene de bu öykü, Salvador Dalí’nin eserlerini ve özellikle de sonradan inşa ettiği kişiliğini daha derinden anlamak isteyenler için çok önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

Salvador Dalí’nin Gizli Yaşamı için İllüstrasyonlar, 1939-1941

Kasım 1957’de, Joseph Foret (1901-1991) Dalí’nin bir 17. yüzyıl şövalyesinin maceralarının İspanyol yazar Miguel de Cervantes’in (1547-1616) kaleminden anlatıldığı Don Quixote de la Mancha’den (La Mancha’lı Yaratıcı Asilzade Don Quijote) seçili sayfaları betimlediği illüstrasyonlarından 15’ini taşbaskı olarak yayımladı. Geleneksel olarak bir sanatçı taşbaskı üretmek için kimyasal süreçlerle önceden hazırlanmış olan taş yüzeye özel bir yağlı kalemle çizimler yapar veyahut boya uygular. Taş, su ile nemlendirildiğinde yağlı kalemin değmediği bölgeler suyu emer; sonrasında taşa yağlı mürekkep uygulandığında yalnızca çizime yapışır, taşın nemli kısımları mürekkebi iter. Mürekkeplenmiş çizim kağıda bastırılır, ve böylece çizim basılmış olur. Dalí, ilk ürettiği taşbaskılar için “bulletism” (“kurşunculuk”) adında yeni bir teknik icat etmişti. Sanatçı, kitabın yayını için basılan bir broşürde bu tekniği şu şekilde anlatmıştı: “26 Kasım 1956’da, Seine Nehri kıyılarında bir iskele üzerinde, etrafım yüz adet koyun tarafından çevrelenmiş halde, taşbaskı mürekkebiyle doldurulmuş ilk kurşunu sıktı(m). Bir taşa sıkılmış bu mermi, ‘kurşunculuk’ dönemini başlattı. Taşın üzerinde ilahi bir patlama gerçekleşti, uhrevi ayrıntıları ve dinamik keskinliği o zamana kadar kullanılmış bütün teknikleri aşan meleksi bir kanat göründü.” Taşbaskılarda görülen noktalar ve renk sıçramaları Dalí’nin taşları “hedef alması”nın, yani “kurşunculuk akımı”nın sonucunda olmuştur.

Manchalı Don Quixote’den Seçilmiş Sayfalar için İllüstrasyonlar, 1957  

Dalí, İtalyan şair Dante Alighieri’nin (1265-1321) 700. yaşgünü vesilesiyle La Divina Commedia’yı (İlahi Komedya, 1308-1321) resimlediği bir dizi suluboya üretti. Sanatçıya şiiri resimleme siparişini İtalyan Hükümeti vermişti. Ancak, aralarında İtalyan Komünist Partisi’nin de bulunduğu toplulukların olumsuz görüşleri sonrasında sipariş geri çekildi. Bu suluboyalar daha sonra Fransız yayıncı Joseph Foret (1901-1991) tarafından sergide yer alan renkli gravürleri üretmek için kullanıldı. Gravür, oyulmuş ahşap yüzeylerin kullanımıyla üretilen bir baskı biçimidir. Mürekkebi ahşabın oyulmuş girintili yüzeyleri yerine çıkıntılı rölyef bölümlerinin emmesi sonucunda, baskı uygulanan desen kâğıtta belirir. La Divina Commedia&nbsp;(İlahi Komedya), ölümden sonraya dair Hıristiyan tahayyüllerine atıfta bulunan ve Dante’nin Cehennem, Araf ve Cennet’e yaptığı seyahatlerin şairin kendi sesinden, sanki bu üç âlemi kendisi sırasıyla tecrübe etmişçesine anlatıldığı tanınmış ve hayal gücü yüksek tasvirler içeren bir şiirdir. Dikkate değer biçimde Dalí, şiiri hiçbir zaman okumadığını, ancak rüyalarında gördüğünü iddia etmiştir. Burada Dalí, şiirin çeşitli bölümlerini kendi hayal gücüne göre ve farklı geleneksel ikonografilerin bir birleşimini kullanarak Dante’yi (kırmızı cübbe, defne dalından taç ve uzun bir burunla) tasvir etmiş, yanına ise eserlerinde sık görülen tipik Dalí motiflerini eklemiştir.

Dante’nin İlahi Komedya’sı için İllüstrasyonlar, 1959 - 1963

Salvador Dalí, yaşamı boyunca döneminin bilimsel ve teknolojik ilerlemelerini takip etti. Psikanaliz ve çağdaş fiziğin yanı sıra matematik ve optik alanlarıyla da yakından ilgiliydi. Bu merakı onu Sigmund Freud’la tanışmaya, Max Planck’ın kuantum teorisini çözümlemeye; Luca Paccioli’nin Divina Proportione&nbsp;(İlahi Oran Üzerine) adlı kitapçığını incelemeye; Atomik Leda&nbsp;(1949) eseri için matematikçi Prens Matila Ghyka’yla işbirliği yapmaya götürdü. Werner Heisenberg’in “atomik yapışkan”ını çalışan sanatçı, James Watson’la da dostluk kuruyor, DNA’ya hayranlık duyuyordu. Bilime ve holografiye duyduğu ilgi, 60’lı ve 70’li yıllarda üç boyutlu imgelere hâkim olma konusundaki daimi arayışında Dalí’ye yeni perspektifler sağladı; seyircisine plastiklik ve uzay izlenimi sunmaya niyetli her süreç onu büyülemekteydi. Üçüncü boyut üzerinden dördüncüye, yani ölümsüzlüğe ulaşma peşindeydi. Sanatçının burada da gösterilen Altı gerçek ayna aracılığıyla geçici olarak yansıtılmış altı sanal kornea ile sonsuzlaşan Gala’yı arkasından resmeden Dalí’nin arkadan görünüşü&nbsp;(1972-1973) ve Kürelerin uyumu. Tek öğede stereoskopik çalışma&nbsp;(1979) adlı çalışmaları bu dönemin ürünleridir. Sanatçının bilime yönelik ilgisi 1985’te Figueres’teki Dalí Tiyatro-Müzesi’nde gerçekleştirilen “Kültür ve Bilim: Nedensellik ve Özgürlük” konulu sempozyumla doruğa çıktı. Dalí, bilim felsefecisi P.T. Landsberg, fizikçi Günther Ludwig, René Thom, Fransız astrofiziğinin babası sayılan Evry Schatzman, ekoloji ve deniz biyolojisi uzmanı ve öncülerinden Ramon Margalef’ın katıldığı sempozyumu evi Torre Galatea’da kapalı devre televizyondan sürekli izledi. Sempozyumun gerçekleştirildiği Dalí Tiyatro-Müzesi ise sanatçının son büyük yapıtı olarak kabul edilmektedir. Topyekûn sanat yapıtı kavramını temsil eden yapı, sanatçının doğduğu Figueres şehrindeki Belediye Tiyatrosu’nun dönüştürülmesiyle 1974’te açılmıştır ve içindeki nesnelerle beraber tüm tasarımı Dalí’ye aittir.

© Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí, VEGAP, 2008

Dönemler ve Eserler

Katalog

İstanbul'da Bir Sürrealist