Bir dünya kenti olan İstanbul, her dönemde uzak coğrafyalar arasındaki insan göçünde, bilgi ve mal aktarımında belirleyici bir rol oynamıştır. Önemli kültür coğrafyalarının birleştiği noktadaki konumu nedeniyle farklı kıtalara yayılan büyük imparatorluklara başkentlik yapmıştır. Kent, iki iç denizi, Marmara ile Karadeniz’i birbirine bağlayan dar su kanalının girişine hâkim konumdadır. Ancak, bugünkü konumunu belirleyen doğal çevre tarihsel süreç içinde sürekli değişmiştir. Kentin kültürel süreci ile doğal çevresi arasında çok hassas bir denge ve dünyanın hiçbir yerinde olmayan bir ilişki söz konusudur. Paleolitik Çağ: Homo erectus olarak bilinen ilk insanlar yaklaşık 1.800.000 yıl önce Afrika’dan çıkarak dünyaya yayılmış, onları Neandarthal, Homo sapiens gibi farklı insan grupları izlemiştir. İnsanlık tarihinin en uzun dönemini temsil eden Paleolitik Çağ’da (Eski Taş Devri), yaşam avcılık ve toplayıcılığa dayalı olarak sürmüştür. İstanbul bölgesi, Boğaz’ın olmadığı bu dönemlerde insanoğlunun Avrupa’ya yayılmasında önemli bir kara bağlantısı olmuştur. Bu döneme ait en eski kalıntılar Yarımburgaz Mağarası’nda ortaya çıkmıştır. Ayrıca başta Dudullu, Ümraniye, Ağaçlı olmak üzere bölgenin birçok yerinde yapılan kazılarda çıkarılmış Paleolitik Çağ’a ait bulgular bilinmektedir. Neolitik Çağ: Bu dönem, gezginci yaşamın yerini yerleşik köylerin, avcılık ve toplayıcılığın yerini ise tarım ve besi hayvancılığının aldığı bir süreci temsil eder. Günümüz uygarlığının temellerinin atıldığı bu dönem Neolitik Devrim olarak da adlandırılmaktadır. Anadolu ve Yakındoğu’dan başlayarak gelişen bu yaşam biçimi MÖ 7. binyılda İç Anadolu’dan göç eden topluluklar tarafından İstanbul bölgesine getirilmiş, Fikirtepe, Pendik, Tuzla ve tarihi yarımadadaki Yenikapı’da köyler kurulmuştur. Bu yeni yaşam biçimi Balkanlar ve Tuna Havzası üzerinden tüm Avrupa’ya yayılmış ve Avrupa uygarlığının temelini oluşturmuştur. Kalkolitik ve Tunç Çağı:  Anadolu’da kent, kent devletleri ve imparatorlukların geliştiği, buna karşılık Avrupa’da kırsal bir yaşamın devam ettiği bu dönemde Marmara Denizi bir kültürel sınır oluşturmaktadır. Aynı süreçte, Marmara kıyı şeridinin hızla değişmesi ve İstanbul Boğazı’nın açılması gibi etkenlerin, kıyı yerleşimlerinde tahribata neden olduğu düşünülebilir. Sultanahmet Hipodrom, Ayamama Deresi ve kentin batısındaki Selimpaşa Höyüğü bu çağa ait önemli buluntu yerleridir. İlk Demir Çağı:  Bu çağda Kuzey Balkanlar’dan gelen bir göç dalgası, İstanbul bölgesi dahil Trakya’nın tümünü etkisi altına almıştır. Küçük yerleşimlerde oturan bu topluluklara ait buluntular Sarayburnu’nda ve Yenikapı kazısında ortaya çıkmıştır.

Efsaneye göre Bizantion, güney Yunanistan’daki Megara şehrinin bir kolonisi olarak MÖ 660 yılında efsanevi Kral Bizas tarafından kurulmuştur. Bu sıradaki toprakları bugünkü Topkapı Sarayı ve Ayasofya’nın bulunduğu bölgeyi kapsıyordu. Roma egemenliği döneminde Bizantium olarak bilinen şehir batıya doğru gelişerek Constantinus Forumu’nu, yani bugünkü Çemberlitaş’ı da içine alacak şekilde büyüdü. Civar yöreler, özellikle Haliç kıyısındaki pek çok köy de şehrin etki alanına girdi. Stratejik bakımdan önemli, ticari bakımdan canlı bir şehir olan Bizantium, MÖ 6. ve 5. yüzyıllarda sırasıyla Pers, Atina ve Sparta egemenliklerini yaşadı. Sonunda, Helenistik dönemde bağımsızlığını kazanan şehir MÖ 146 yılında Roma vesayetine girdi. MS 1. ve 2. yüzyıllarda Roma’nın Bitinya eyaletinin bir parçası olarak gelişti. Ancak 2. yüzyılın sonunda iktidar savaşında İmparator adayı Pescennius Niger’i tuttuğu için, daha sonra kenti yeniden inşa edecek olan İmparator Septimius Severus tarafından cezalandırılıp yıktırıldı. Zeus, Apollon, Artemis, Aphrodite ve Poseidon adına yapılmış tapınaklar ile Athena Ekbasia sunağı, Bizans akropolündeki en önemli dinî binalardı. Şehirde başta Akhilleos ve Zeuksippos hamamları, sarnıçlar, bir tiyatro ve inşaatının Septimius Severus döneminde başladığı sanılan, ancak Constantinus zamanında tamamlanan Hippodrom olmak üzere pek çok kamu binası bulunuyordu. Kaynaklar, Haliç girişinin kuzeyindeki Prosforion ve Neorion limanları ile güneydeki Theodosios Limanı olmak üzere üç limandan söz ederler. Bunlardan sonuncusu, Yenikapı’daki metro istasyonu inşaatı kapsamında İstanbul Arkeoloji Müzeleri tarafından yakın zamanda gün ışığına çıkarılmıştır.

Bazıları Roma İmparatorluğu’nun çökmediğini, sadece Doğuya kaydığını söyler. Bizanslıların kendilerine Romalılar (Romaioi), başkentlerine de Yeni Roma demelerinin sebebi budur. 3. yüzyılda imparatorluğu temellerine kadar sarsan buhranın ardından Hıristiyanlığı benimseyen İmparator Constantinus, 330 yılında eski pagan kenti Bizantion’da yeni başkentini kurdu. 6. yüzyıl itibariyle yarım milyona ulaşan nüfusuyla Konstantinopolis, Geç Antik Çağ'ın siyasi ve ticari merkezi ve Hıristiyanlığın beş baş piskoposluğunun fiili lideri durumuna gelmiş bulunuyordu. Yeni kiliselerin yapılması ve kutsal emanetlerin toplanmasıyla şehir “İkinci Kudüs” olmuştu. Gerçi “Karanlık Çağlar”da (7.- 8. yüzyıllar) nüfusu azalmış, bayındırlık faaliyetleri durmuş ve kuşatılmışsa da, Ortaçağ boyunca büyüklüğü, zenginliği ve emperyal görkemiyle hayranlık uyandıran bir harikalar şehri olmaya devam etti. Makedonyalılar (867-1056) ve Komninoslar hanedanları (1081-1185) yönetiminde Bizans Yunancası konuşulan şehirde, Yahudiler, Ermeniler ve İtalyanlar da yaşamakta ve her yerden akın akın tüccarlar, diplomatlar ve hacılar gelmekteydi. İmparatorluğa ve onun başşehrine asıl darbeyi vuran, 11. yüzyılda Anadolu’da yayılmaya başlayan Türkler değil, 1204’te şehre saldıran Haçlılar oldu. İmparator VIII. Mikhail Paleologos'un şehri 1261 yılında geri almasına rağmen, Sırplar ve Türkler gibi siyasi hasımların etkileri, İtalyanların kurduğu ekonomik üstünlük ve Bizans devlet ve toplumundaki iç değişimler gibi etkiler birleşerek, Paleologos hanedanı (1261-1453) döneminde şehirde hatırı sayılır herhangi bir canlanmaya engel oldu. İmparatorluk başkenti, 15. yüzyılın başlarında, ihmal edilmiş anıtları ve 50.000’in altına düşmüş nüfusuyla büyük bir çöküntü içindeydi. Osmanlının fethi, her ne kadar imparatorluğa son vermişse de, aslında şehrin yeni bir kimlikle yeniden doğmasına vesile oldu.

Osmanlı İmparatorluğu sımsıkı denetlenen tımarlı sipahiler aracılığıyla küçük üreticilerin artı ürününü toplayan devasa ve karmaşık bir hanedan devletiydi. Ancak, imparatorluğu yöneten padişah ateşli silahlarla donatılmış daimi bir orduyu da besleyebilecek kudretteydi; bu sayede devlet, Batı dışında ortaya çıkmış birkaç “barut imparatorluğu”ndan biri oldu. Üç kıtaya yayılan muazzam büyüklükteki toprakları fethetmeye ve rakip olabilecek feodal eğilimleri kısıtlamaya gücü yeten Osmanlı hanedanı altı yüzyılı aşkın bir süre hüküm sürmeyi ve bu uzun ömrü boyunca rakipsiz kalmayı bildi. Tarihte ondan daha uzun soluklu başka devletler ve imparatorluklar olmuştu; ancak hiçbiri, 13. yüzyılın başlarındaki kuruluşundan 20. yüzyıl başlarındaki çöküşüne dek tek bir hanedanın hâkimiyetinde kalamadı. Osmanlı İmparatorluğu, kurumsal bileşimi ve yayıldığı zaman çerçevesi bakımından ne sadece bir ortaçağ, ne de tam bir Modern Çağ devletiydi. Daha ziyade, iki güce dayanan melez bir yapıydı: Bu güçlerden biri ortaçağın toprağa dayalı sipahileri, diğeri ise Avrupa’nın ilk ücretli daimi ordusuydu. Osmanlı kültürü de aynı melezliği gösterir. Açıkça ve yadsınamaz biçimde İslami bir kültür müydü bu? Müslümanlık ile Hıristiyanlık arasındaki o koca uçurumun öbür yanından bakıldığında, muhtemelen öyleydi. Ama daha güneyden, klasik İslam topraklarından bakıldığında, belki de pek değildi; örfi hukukun bu derece yenilikler getirmesi o topraklarda muhtemelen hiç de hoş karşılanmıyordu. Peki, su götürmez derecede Türk müydü? Eğer daha doğudan, Orta Asya’dan bakarsak muhtemelen yine değildi. “Osmanlı tarzı”, gerek göçebeliğe, gerekse kabile örgütlenmesine sırtını dönmüş, süreç içinde farklı halkların ve farklı dinlerin bir arada yaşadığı bir imparatorluk haline gelmişti. Bizans, Türk, İran ve İslam geleneklerinden beslenen, ama yenilik getirebilecek bir güç de geliştiren Osmanlı İmparatorluğu, erken modern çağa geçişin büyüleyici bir örneğidir.