İstanbul, Karadeniz’i Marmara’ya bağlayan Boğaz üzerindeki konumuyla, sadece iki denizi değil, Avrupa ve Asya kıtalarını da buluşturan kadim bir şehirdir. Siyasi ve ticari açıdan stratejik önemiyle tarih boyunca pek çok kuşatma yaşamış; artan nüfusuyla birlikte güvenilir su kaynaklarına duyulan ihtiyaç da artmıştır. Bu ihtiyaç, şehrin mimarisini ve altyapısını doğrudan şekillendirmiştir. İstanbul’un çevresinde doğal göl ve nehir gibi tatlı su kaynakları bulunmadığından, su temini için sarnıçlar, kemerler, bentler ve isale hatları (su kaynağından yerleşim alanına su taşıyan kanal veya boru sistemleri) inşa edilmiştir. 
 
Roma döneminde Hadrianus (MS 76-138) tarafından başlatıldığı düşünülen Valens (Bozdoğan) Kemeri bunlardan biri olup Trakya’daki suyu İstanbul’a taşımıştır. Bizans döneminde ise, Yerebatan ve Binbirdirek gibi kapalı sarnıçlar inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde, Belgrad Ormanları’ndan toplanan suyu şehre ulaştıran Kırkçeşme suları, Mimar Sinan’ın (ö. 1588) tasarladığı en önemli su yolları arasındadır. İstanbul’un en büyük maksemi olan Eğrikapı Maksemi de yine Mimar Sinan tarafından yapılmıştır. “Savaklar Kubbesi” olarak da bilinen bu yapı, Kırkçeşme su yollarının başlıca dağıtım merkezidir. Gelen suyun çeşitli yönlere aktarılmasını sağlar. Bunlar, İstanbul’un farklı dönemlerde inşa edilen su yapılarından yalnızca birkaçıdır. 
 
Osmanlı döneminde, zamanla vakıf kültürünün etkisiyle hayır amaçlı yapılan çeşme ve sebiller, halkın su ihtiyacının karşılanmasının yanı sıra, kentsel estetiğe de katkı sağlamıştır. Ancak 19. yüzyılda İstanbul’da şehirleşmenin dönüşüm geçirmesiyle, mevcut su kaynakları yetersiz kalmaya başlamıştır. Nüfusun çoğalması ve şehirleşmenin getirdiği ihtiyaçlar, Tanzimat sonrası dönemde modern su dağıtım şebekelerinin kurulmasını zorunlu hale getirmiştir. Şehir büyüdükçe, suya dair çözümlerin de daha kapsamlı hale geldiği anlaşılır. 
 
Artan ihtiyaç üzerine, Sultan Abdülaziz döneminde (h. 1861–1876) somut adımlar atılmıştır. Diplomatik amaçla Avrupa’yı ziyaret eden ilk Osmanlı padişahı olan Abdülaziz, 1867’deki Fransa seyahati sırasında Paris’te Baron Haussmann (ö. 1891) ile, Terkos Gölü’nden İstanbul’a pompalı sistemle su getirilmesi fikrini görüşmüştür. Dönüşünün ardından konuya ilişkin etüt çalışmaları başlatılmış ve bu amaçla iki ayrı uzman heyet oluşturulmuştur. Yapılan incelemelerin olumlu sonuçlanması üzerine, 1874’te İstanbul’un ilk belediye başkanı Kamil Bey (ö. 1879) ile mühendis Ternau Bey’e, Terkos Gölü’nden İstanbul’a su isalesi için 40 yıl süreli imtiyaz verilmiştir. Ancak bu imtiyaz, 1882’de yabancı bir anonim şirkete devredilmiştir. Fransız sermayesiyle kurulan ve “Dersaadet Su Şirketi/Compagnie des Eaux de Constantinople” adıyla faaliyet gösteren kurum, günümüzde “İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) adını almıştır. 
 
Modern su şebekelerinin kurulmasıyla birlikte su dağıtımı ticarileşmiş; bu tür kaynaklardan alınan sular, fiskal pullar ve kurşun mühürlerle kontrol altına alınmıştır. Fiskal pullar; devlet daireleri, yarı resmî kurumlar veya ilgili özel kuruluşlar tarafından, yapılan ödemenin belgelendirilmesi amacıyla basılmıştır. Görevlinin tahsil ettiği parayı şahsına kullanmasını engellemeyi hedefler. Bu pullar, görevliye sayılarak teslim edilir ve kaydı tutulur. Görevli de belgeler üzerine yapıştırdığı pulların karşılığında aldığı tutarı kuruma aktarmakla yükümlüdür. Satılmayan pullar ise kuruma iade edilmek zorundadır. Satışı yapılan bir pul, tekrar kullanımını önlemek amacıyla belgeye yapıştırıldıktan sonra damgalanarak veya imzalanarak iptal edilir. 
 
İstanbul’un meşhur kaynak suları arasında Çırçır, Hünkâr, İmrahor, Kara Kulak, Kayış Dağı ve Taşdelen başta gelir. Bunlardan bir diğeri ise Emirgan’ın da su ihtiyacını karşılayan Kanlıkavak suyudur. Zincirlikuyu-Maslak yolu üzerindeki Baltalimanı vadisine inen dere yatağının sağında bulunur. Günümüzde Kanlıkavak suyu aktif olarak kullanılmasa da izleri hem arşiv belgelerinde hem de bölgedeki mimari yapılarda görülür. Emirgan Arşivi’nde bulunan, Osmanlıca, Rumca, Ermenice ve Fransızca dillerinde “Kanlıkavak” yazılı fiskal pullar — yani su dağıtımını belgelemek ve denetlemek amacıyla kullanılan resmi damgalar — bu suyun ulaştığı toplumun kültürel çeşitliliğini gösterir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-11/Pullar_1_son.png" />Arşivde yer alan dört adet kurşun mühürde ise, “Kanlıkavak” kelimesinin harfleri görülür. Bu mühürler, Osmanlı İstanbul’undaki kaynak suyunun tedarikinin denetiminde kullanılan somut belgelerdir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-11/Pullar_2_son.png" />

Dönemin su altyapısını belgeleyen fotoğraflar da Emirgan Arşivi’nde yer almaktadır. 1883-1912 yılları arasında Dersaadet Su Şirketi’nde müdürlük yapan Fransız mühendis Léon Séllié’nin (1850-1912) çektiği tahmin edilen yirmi altı fotoğraf bulunmaktadır. Şirketin faaliyetlerinde önemli bir rol üstlenen Séllié’nin ünvanı, 1889–1890 Şark Ticaret Yıllığı’nda da direktör olarak geçmektedir. İstanbul’a gelerek kentin su altyapısının geliştirilmesine katkıda bulunan Séllié, 1912’deki ani ölümüne kadar burada yaşamıştır. Kitap ve fotoğraf meraklısı olan mühendis, ardında İstanbul’a dair çok sayıda fotoğraf ve yazılı belgeden oluşan bir arşiv bırakmıştır. 
 
Bu fotoğraflardan birinin kenarında, Kanlıkavak suyunun da tutulduğu Boyacıköy su havuzunun —bir filtre istasyonu— bulunduğuna dair bir not yazılıdır: “Été de 1899 à Boyadjikoi, sur le Bosphore”; “Rachel, Robert et Gilberte sur la plate-forme du reservoir”; Türkçesiyle, “1899 yazı, Boğaziçi’nde Boyacıköy; Rachel, Robert ve Gilberte su havuzunun önünde.” Fotoğraf, söz konusu havuzun ailenin Boyacıköy’deki evlerinin bahçesinde yer aldığını gösterir. Suyun muhafazası ve dağıtımı için inşa edilen bu havuzlar hem mimari hem de altyapı açısından İstanbul’un su sistemi tarihinde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Boyacıköy’deki havuzun varlığı, Osmanlı Arşiv belgelerinde de geçmektedir (Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi BEO. 685. 51371). 
<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-11/Pullar_3_sonnnnn.png" />

Gündelik yaşamla doğrudan ilişkili sokak çeşmeleri de, hayır amacıyla inşa edilmiş işlevsel ve estetik yapılardır. Semtin su kültürünü simgeleyen sekizgen planlı Emirgan Çeşmesi, Sultan I. Abdülhamid (h. 1774-1789) tarafından erken yaşta vefat eden oğlu Şehzade Mehmed ve onun annesi Valide Hümâşah Hatun adına yaptırılmıştır. Arşivde yer alan bir fotoğrafta, bir kız çocuğu bu çeşmeden su içerken görülür. Çeşmenin kitabesinde, ‘Kanlıkavak’ ismi açıkça yazmasa da çeşmenin saf ve taze bir memba suyuna bağlı olduğu ilk dizeden anlaşılır: Güzide menba’-cûyu atâ ser-çeşme-i ihsan / Sehab-ı atifet zıllı-i zalil-I / Hâlik-i Zül-men Şehinşah-ı cihan Abdülhamid Han-ı adaletkâr / Olur vasfı cemilinde zeban-ı nâtıkaa elken.

<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-11/Pullar_4_son.png" />Roma, Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde su kaynaklarının kullanımı, siyasi ve toplumsal gereksinimlerin karşılanmasının ötesinde, farklı kültürlerin estetik anlayışlarını da yansıtmıştır. Emirgan’ın su kültürü, hem mimari izler hem de arşiv belgeleri aracılığıyla takip edilebilir. Sakıp Sabancı Müzesi’nin Emirgan Arşivi’nde yer alan fotoğraf ve belgeler, semtin su kültürünün hafızasını oluşturarak kültürel mirasın devamlılığını ortaya koyar.

Emirgan’ın Tatlı Suyu

Sultan III. Ahmed (h. 1703-1730), Edirne Vak’ası’nın [1] ardından ağabeyi II. Mustafa’nın (h. 1695-1703) yerine tahta geçmiştir. Saltanatının ilk yıllarında askeri düzenin ve merkezi otoritenin tesisi ile meşgul olmuş Sultan, Sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’nın (ö. 1730) da etkisiyle barışçıl ve yenilikçi bir politika izlemiştir. Bu atmosfer, mimarlık ve kültür alanında canlanmaya zemin hazırlamıştır. 
 
Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin (ö. 1731) Paris sefareti dönüşünde sunduğu rapor, başkent İstanbul’un şehir planlamasında bir değişim sürecini tetiklemiştir. Paris örnek alınarak; Kâğıthane, Haliç, Boğaziçi ve Üsküdar çevresinde yeni köşkler inşa edilmiştir. Özellikle Üsküdar’daki Şerefâbâd, Kâğıthane’deki Sâdâbâd ve Salıpazarı’ndaki Emnâbâd gibi kasırlar dönemin yeni mimari örnekleridir.&nbsp;[2] 
 
Verimli bir kültür ortamının oluştuğu bu dönemde Sultan III. Ahmed, “Necib” mahlasıyla şiirler yazmış; damadı Sadrazam İbrahim Paşa ile birlikte, başta şair Nedim (ö. 1730) olmak üzere dönemin pek çok sanatkârını himaye etmiştir. [3] Osmanlı resim sanatının en önemli temsilcilerinden sarayın baş nakkaşı Levnî (ö. 1732) ve şair Seyyid Vehbî (ö. 1736) de devrin öne çıkan sanatkârları arasındadır. III. Ahmed’in çiçeklere olan merakı da bu canlı kültür ortamını besleyen unsurlardan biri olmalıdır. Sultan’ın saltanatında “şükûfecilik” ayrı bir meslek hâline gelmiş, lale türleri ve yetiştiriciliği üzerine kitaplar yazılmıştır. Saray eğlencelerinde bahçeler lalelerle süslenmiş, zenginleşen çiçek kültürü dönemin estetik anlayışını etkilemiştir. 
 
Osmanlı sanatının gelişiminde de hem üretken hem de teşvik edici bir rol üstlenen III. Ahmed, iyi bir hattat ve tuğrakeştir. Dönemin meşhur hattatları Hâfız Osman’dan (ö. 1698) sülüs ve nesih, Veliyyüddin Efendi’den (ö. 1768) ise ta‘lik yazı meşk etmiştir. Sultanahmet Meydanı’ndaki “Bâb-ı Hümâyun” önündeki meşhur çeşme ile Üsküdar Meydanı’nda yaptırdığı çeşmenin kitabeleri ve Topkapı Sarayı’ndaki Arz Odası’nda yer alan besmele, hattatlık örneklerindendir. Saray hazinesinde biriken değerli elyazmalarının korunması amacıyla da Topkapı Sarayı’nın üçüncü avlusuna, kendi adıyla anılan III. Ahmed Kütüphanesi’ni inşa ettirmiştir.&nbsp;<img alt="divider1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="800b8bd0-6e02-44c4-9f3a-d5c7f71222c2" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2024-10/divider5.png" />[1] Edirne Vakası, 1703’te II. Mustafa’nın şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin (ö. 1703) etkisinden çıkamaması ve saray bürokrasisindeki hoşnutsuzluklar sonucu İstanbul’da başlayan, Sultan’ın tahttan indirilmesiyle sonuçlanan bir isyandır. Bu olayda Feyzullah Efendi idam edilmiş, II. Mustafa tahttan indirilerek yerine III. Ahmed geçmiştir. 
[2] Bu refah ve ihtişam, toplumun diğer kesimlerinde aynı karşılığı bulmayacak; saray çevresinde süren lüks ve eğlence hayatı, artan ekonomik sıkıntılar nedeniyle, olumsuz tepkiyle karşılanacaktır. Sarayla halk arasındaki uçurumun derinleştiği bu dönem, III. Ahmed’in saltanatının 1730’daki Patrona Halil İsyanı ile sona ermiştir. 
[3] Surname-i Vehbî, Levnî’nin resimleri ve Seyyid Vehbî’nin mensur anlatımıyla, III. Ahmed’in şehzadelerinin sünnetleri ve kızlarının düğünlerini belgeleyen bir edebî ve görsel kaynaktır.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_1_sonn.png" />Sultan’ın sanatsal duyarlılığının gelişmesinde Edirne önemli bir yere sahiptir. Şehzadelik döneminin on altı yılını geçirdiği bu şehir, Osmanlı’nın İstanbul’dan önceki başkenti olmasıyla tarihi ve kültürel açıdan değerlidir. Pek çok yapının inşasıyla gelişen Edirne’nin mimari zenginliğini; günümüze sadece bir kısmı ulaşan Edirne Sarayı, Üç Şerefeli Cami, Bayezid Külliyesi ve Mimar Sinan’ın başyapıtı Selimiye Camii gibi anıt eserler yansıtır. Evliya Çelebi’nin aktardığı 314 cami sayısı tartışmalı olsa da Sultanların zaman zaman burada yaşaması ve Edirne Sarayı’nın III. Ahmed dâhil, hanedan mensubu üyeler tarafından kullanılması, şehrin tarihsel önemini korumasını ve mimari kimliğinin süreklilik kazanmasını sağlamış olmalıdır.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_2_sonn.png" />Sultan III. Ahmed’in zaman içinde şekillenen estetik beğenisi saray mimarisine de yansımıştır. Topkapı Sarayı’nın Harem Dairesi’ne sonradan eklenen yapıların dikkat çekici örneklerinden biri de 1705’te, çiçeklere olan ilginin arttığı bir dönemde Hünkâr Sofası ile I. Ahmed Has Odası arasına inşa edilen Yemiş Odası’dır. Bu küçük ve zarif mekân, adını duvarlarını süsleyen meyve ve çiçek kompozisyonlarından alır. Ahşap üzerine boyanmış üzüm, nar, armut ve incir dolu kâseler ile lale, gül, karanfil ve şakayıkların iç içe geçtiği vazolarla bezeli bu aynalı oda, adeta saray içinde bir cennet bahçesidir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_3_sonn.png" />Yemiş Odası’nın duvarlarını süsleyen çiçek ve meyve tasvirleri, sadece mimari süslemede değil, usta müzehhipler sayesinde kitap sayfalarında da hayat bulmuştur. Özellikle 18. yüzyılın ortalarından itibaren Barok ve Rokoko etkileriyle zenginleşen bezeme üslupları, “Türk Rokokosu” olarak adlandırılan süsleme anlayışının doğmasına zemin hazırlamıştır. Bu üslupta; sepetler, saksılar ve vazolar içine yerleştirilmiş çiçek buketleri, kurdeleler, perdeler, akantus yaprakları gibi motifler öne çıkar. Bu estetik anlayışın izleri ise, Sakıp Sabancı Müzesi’nin Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu'ndaki eserlerde de görülür. 
 
Sakıp Sabancı Müzesi Koleksiyonu’nda, Sultan III. Mustafa’nın (h. 1757–1774) tuğrasını taşıyan, 15 Ocak 1768 [2 Zilkade 1182] tarihli fermanın çiçekli bezemesi dikkat çekicidir. Belgeye göre, Yanya sancağına bağlı köylerde yaşayan halk, vergilerini ödedikleri hâlde başkalarına ait vergilerden de sorumlu tutulmalarını şikâyet ederek bu durumun düzeltilmesini istemiştir. Fermanda, kimseden kanunlara aykırı olarak vergi toplanmaması emredilmektedir. Altınlı tuğranın üzerinde yer alan ve yukarı doğru daralan bezeme alanı halkâr tekniğiyle süslenmiştir. Sol tarafta pembe bir gül dalı, sağda ise karanfil ve sümbüllerin bulunduğu bir vazo yer alır. Bu zarif çiçek düzenlemesi, saray estetiğinin bürokratik belgelerdeki yansımasına güzel bir örnektir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_4_sonn.png" />Zengin renk ve süsleme anlayışının 19. yüzyılın natüralist çiçek üslubuyla birleştiği önemli örneklerden biri, Kazasker Mustafa İzzet’in (ö. 1876) hurde talik hattıyla 1837’de [1253] istinsah ettiği Kuran nüshasıdır. Eser, Müzehhip Hasan tarafından 1840–1841 [1256] yılları arasında bezenmiştir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_5_sonn.png" />Kuran-ı Kerim nüshasının serlevha tezhibi, belirgin sınırlar yerine yumuşak geçişli bir tasarıma sahiptir. 16. yüzyılın saz üslubuna özgü kırık hatlı, kıvrımlı uzun yapraklar ve iri hatayi motifleri; 19. yüzyıla özgü akantus yaprakları ve renkli çiçek buketleriyle bir araya gelerek, eskiyle yeniyi buluşturmuştur. &nbsp;Kuran okuyana kolaylık sağlamak amacıyla sayfa kenarına yerleştirilen “işaret gülleri” ise farklı türde kurdeleli ve tekli çiçekler ile vazo içine yerleştirilmiş buketler şeklinde resmedilmiştir.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/Resim_6_sonn.png" />Benzer bir süsleme anlayışı, aynı zamanda iyi bir hattat olan Sultan Abdülmecid’in (h. 1839–1861), koleksiyonda yer alan bir kıt‘asında da görülür. Sülüs hatla yazılmış bu eserde, Alâk Suresi’nden ayetlerin yanı sıra, adil ve mütevazı bir hükümdar olmayı konu alan hadisler yazılıdır. Armudi formlu ketebesi, “Mahmud Han oğlu Abdülmecid yazdı.” anlamına gelir. Eflatun zemin üzerine mor kıvrımlar, sarı üzüm salkımları, beyaz çiçekli dallar ve mavi saz yapraklarıyla bezenmiştir. Mavi saz yaprakları sülüs yazı satırının iki yanında da görülür. 19. yüzyılın beğenisini yansıtan bu bezeme üslubu, Sultan Abdülmecid’in başka yazılarında da vardır.<img alt="resim_1" data-entity-type="file" data-entity-uuid="fcc886e4-85e3-4eb3-9282-5fca9e272b1d" src="https://drupal.sakipsabancimuzesi.org/sites/default/files/2025-07/resim7_sonn.png" />Topkapı Sarayı’nın Yemiş Odası’ndan ilhamla, Sakıp Sabancı Müzesi’nin Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu’ndan seçilen eserler; saray mekânlarından bürokratik belgelere ve nadide elyazmalarına kadar uzanan geniş bir yelpazede Osmanlı bezeme anlayışının izlerini sürmeye imkân tanır. Bu temsili seçki, söz konusu geleneğin zarafetini ve estetik mirasını gözler önüne sererken; çiçek ve meyve kompozisyonları da süsleme unsuru olmanın ötesinde, Osmanlı görsel kültürünün estetik anlayışını ve kültürel sürekliliğini yansıtmaktadır.

Topkapı Sarayı’nın Yemiş Odası: Saray Duvarlarından Kitap Sayfalarına

“Öyle sanıyorum ki, onun gerçek inancı, insanoğluna olan inancıydı.” Abidin Dino’nun “Uzun Yürüyüş” ve “Savaşın Vahşeti” Eserleri Üzerine

Melek Celâl’in ilk gençlik yıllarında, mektup ve kartpostal değiş tokuşu aracılığıyla dünyayla kurduğu iletişime bakıyor; varlıklı ve köklü bir Osmanlı ailesinde yetişmenin kültürel ayrıcalıkları ile birlikte, çağının iletişim teknolojisinin sunduğu imkânları da sonuna dek kullandığına tanık oluyoruz.

Makale

Küçük Melek’in Uluslararası Bağlantıları: “İmza Toplama Çılgınlığı” ve Kartpostal Arşivi

19 Mart 2024

Etiketler