At Heykeli (Cheval piaffant en liberté [Yerinde Sayan At])

Atlı Köşk’e adını veren bronz at heykeli, Sultan Abdülaziz’in (salt. 1861–1876) 1864’te Fransız heykeltıraş Pierre Louis Rouillard’a (1820–1881) sipariş ettiği yirmi dört hayvan heykelinden biridir. 1851’de yanan Beylerbeyi Sarayı’nı mimar Serkis Balyan’a (1835–1899) yeniden inşa ettiren Sultan Abdülaziz, sarayın bahçesini süslemek üzere saray tefrişatından sorumlu Fransız tüccar Monsieur Percheron’a danışmış; Percheron da 1850’ler boyunca Louvre’un yeni inşa edilen ve restorasyon gören bölümleri için gerçekleştirdiği görkemli heykelleriyle tanınan Rouillard’ı önermiştir.
 

At, boğa, aslan, kaplan ve geyiklerden oluşan bu büyük siparişi kısa sürede tamamlayabilmek için Rouillard birçok meslektaşıyla beraber çalışmıştır. İki boğa heykeli Isidore Jules Bonheur’ün (1827–1901), iki at heykeli ise Louis-Joseph Daumas’nın (1801–1887) imzasını taşır. Dönemin Fransız basınında yer alan bilgilere göre Rouillard tüm heykellerin detaylı tasarımlarını hazırlamış, bunlar Percheron’un onayına sunulduktan sonra kendisi ve meslektaşları tarafından çizimlere sadık kalarak üretilmiştir. Mart 1864’te verilen sipariş Ekim’de tamamlanmış,  on tanesi mermer, on dördü bronz olmak üzere toplam yirmi dört heykelden oluşan grup Paris’ten İstanbul’a gönderilmiştir.
 

Ancak Beylerbeyi Sarayı bahçesine yerleştirilen bu heykel grubu kısa süre sonra dağıtılmış;  Sultan II. Abdülhamid (salt. 1876–1909) döneminde bazıları Yıldız Sarayı’na taşınmıştır. Saray fotoğrafçısı Basile [Vassilaki] Kargopoulo’nun (1826–1886) çektiği fotoğraflarda, Yıldız Şale Köşkü’nün büyük serası önünde iki geyik, bir boğa ve bir at heykeli görülür. Bu heykellerden “Kaçan Geyik” hala Yıldız Parkı’nda, “Yavrusunu Emziren Geyik” Beylerbeyi Sarayı’nda, “Dövüşen Boğa” 1987’den bu yana Kadıköy Altıyol’un simgesi olarak yer alırken, at heykeli günümüzde Sakıp Sabancı Müzesi’nin bahçesinde, köşkün önünde sergilenmektedir.
 

At ve boğa heykellerinin Yıldız Sarayı’ndan sonraki adresi, Büyükdere sırtlarındaki Abraham Paşa Çiftliği olarak da bilinen Bilezikçi Çiftliği olur. 20. yüzyılın başlarında Enver Paşa ve eşi Naciye Sultan’a, daha sonra Mahmut Muhtar Paşa (1867–1935) ile eşi Prenses Nimetullah Hanım’a ait olan bu geniş arsa, heykellerin yeni yerleşim alanıdır. Heykellerin Yıldız Sarayı’ndan ne zaman ve nasıl taşındığı bilinmemekle birlikte, Sultan II. Abdülhamid’in 1909’da tahttan indirilmesinin ardından İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin  önde gelenlerinden Enver Paşa’nın çiftliğine aktarılmış olmaları muhtemeldir.
 

Mahmud Muhtar Paşa döneminde çiftliği ziyaret eden Münevver Ayaşlı (1906–1999), “Dersaadet” adlı kitabında “Çiftliğin çok güzel bir ormanı olduğu gibi gayet güzel ve şirin bir çiftlik evi, çok kıymetli bronz hayvan heykelleri vardı. Bilhassa at, boğa ve geyik heykelleri müstesna güzellikte idi,” yazar. Bu heykeller daha sonra Paşa’nın Moda’daki Mermer Köşk’ünün bahçesine taşınmıştır. Köşkün sahiplerinin vefatının ardından, yapı 1950’lerde Maarif Vekâleti [Milli Eğitim Bakanlığı] tarafından devralınmış, yüzyılın ikinci yarısında Kadıköy Kız Lisesi olarak kullanılmıştır. Köşkteki eşyalar ise  ailenin mirasçıları tarafından 25 Ağustos 1956’da düzenlenen bir müzayedede satılmış; bahçedeki at heykelini Hacı Ömer Sabancı, bugün Taksim Divan Oteli’nde sergilenen “Çaresiz Geyik” heykelini ise Vehbi Koç satın almıştır.

Günümüzde Atlı Köşk’ün önünde yer alan at heykeli, Rouillard’ın sipariş listesinde geçen iki “Cheval piaffant en liberté” [“Yerinde Sayan At”] heykelinden biridir. İkincisi Sultan Abdülaziz döneminden bu yana Beylerbeyi Sarayı’nın bahçesinde, Ahır Köşkü’nün önünde bulunmaktadır.  Heykelin kaidesinde üç ayrı imza yer alır:  Sol ön bacak hizasındaki “P Rouillard Dir[ecteur]” ibaresi, Pierre Louis Rouillard’ın heykel üretimindeki yönlendirici rolünü; sol arka bacak  hizasındaki “Louis Daumas de Toulon (Var), Sculp[té] Paris 1864” yazısı, heykelin güney Fransa’nın Var departmanındaki Toulon kentinden Louis Daumas tarafından yontulduğunu; sağ arka bacak hizasındaki  “Fdu [fondu] par Vor [Victor] THIEBAUT” ibaresi ise, bronz dökümün Victor Thiébaut (1823–1888) tarafından gerçekleştirildiğini gösterir.

Sol ön ayağını havaya kaldırmış şekilde betimlenen  at, gerçekçi bir üslupta yapılmıştır. Rouillard’ın gerçek boyutlu heykellerinde hayvan anatomisine büyük özen gösterdiği, Beylerbeyi Sarayı grubu için hazırladığı 1:5 ölçekteki eskizlerde kemik yapısını dahi ölçüleriyle birlikte belirttiği bilinmektedir.

Heykelin Fransızca ismi “Cheval piaffant en liberté”, dresaj bağlamında kullanılan bir terimdir. “Piaffe” (Türkçede “piyaf”) atın yerinde sayıyormuş gibi görünmesini sağlayan ritmik, çaprazlama hareketi; “en liberté” ise binicisiz, serbest hareket eden atları tanımlayan bir ifadedir. Hem atın hem de eğitmeninin ustalığını gerektiren bu hareket, Rouillard ve Daumas tarafından bu bronz heykelde ölümsüzleştirilmiştir.