Osman Hamdi Bey, hayatının son dönemine tarihlenen pek çok eserinde olduğu gibi, “Kuran Okuyan Hoca” tablosunda da Osmanlı mimarisine ait bir ibadet mekanını ayrıntılı biçimde resmeder. Bursa’daki Yeşil Cami’nin iç mekanına dayanan bu kompozisyonda, caminin sol mahfiline yerleşmiş, beyaz sarık ve soluk sarı entari giymiş sakallı bir erkek figürü, rahlesinin başında Kuran okumaktadır. Figürün çevresinde cam kandiller, hat levhası, sedefkârî bir Kur’an mahfazası gibi İslam görsel kültürüne özgü unsurlar ve çeşitli kitaplar yer alır.
Mahfili çevreleyen mermer korkuluğun hemen üzerinde üç kandil asılıdır – biri Memlük işi pirinçten, diğer ikisi ise Venedik cam işçiliği örnekleridir. Bu detaylar, sanatçının tarihsel gerçekçiliğe ve tipolojik doğruluğa verdiği önemi; gözlem ve incelemeye dayalı çalışma yöntemini gösterir. Figürün arkasındaki alçak sehpanın üzerinde sedef, bağa ve ahşaptan yapılmış, ustalıkla işlenmiş bir Kuran mahfazası bulunur. Bu obje, malzeme kullanımı ve zanaatkârlık açısından Osmanlı tezyini sanatlarının ulaştığı düzeyi yansıtır. Sehpanın alt rafında ve yerde gelişigüzel bırakılmış kitaplar görülür; bazılarının sırtında yarım kalmış Osmanlıca ibareler okunur. Bu parçalı yazılar, sanatçının kimi tablolarında rastlanan “gizli imza” pratiğini çağrıştırır. Figürün entarisi ve elleri ise belirgin biçimde tamamlanmamış halde bırakılmıştır; entarinin seyrek sarı boya katmanının altından, sanatçının kurşun kalemle yaptığı ön çizimler çıplak gözle seçilir.
Eserde, Osmanlı cami iç mekanlarında görülen çini süslemeleri ve hat sanatı detaylı biçimde ele alınır. Alt duvarları kaplayan yeşil tonlardaki karakteristik çiniler, yapının Yeşil Cami olarak ayırt edilmesini sağlar. Bunların üzerinde, sülüs ve kûfî yazılardan oluşan bir hat kuşağı mekanı dolanır, onun üstünde ise, siyah mürekkeple “O, bağışlayandır, merhametlidir” ve sarı mürekkeple “Allah’ın mağfiretine sığınırım” ifadelerinin istiflenerek yazıldığı bir hat levhası yer alır. Bir örneği günümüzde SSM Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu’nda bulunan (SSM 130-0572) bu tür levhalar, sanatçının diğer eserlerinde de karşımıza çıkar. Levhanın hemen altında, çini bordür üzerinde beyaz renkle “dağlar ve gökyüzü yarılsa idi” ibaresi okunur; üst satırdaki sarı yazı ise günümüzde çözülememektedir. Bu ifade, Kuran’da göğün yarılması ve dağların parçalanmasına dair ayetlere göndermede bulunur.
Mahfilin zeminini kaplayan halı, desen ve renk kullanımıyla 19. yüzyıl seccade tipolojisini andırır; bu yönüyle kompozisyonun mimari ve işlevsel bütünlüğünü destekler. “Kuran Okuyan Hoca”, Osman Hamdi Bey’in tarihsel yapılarla ve İslam hat sanatının gelenekleriyle kurduğu ilişkilerin belirginleştiği; inanç, görsellik ve maddi kültür üzerine çok katmanlı bir düşünme biçimini yansıtır.
