Osman Hamdi Bey’in “Cami” tablosu, Doğu şehirlerine özgü bir sokak manzarasını betimler. İki yanı cumbalı üst katlar, çıkmalı pencereler, taş cepheler ve kepenkli dükkanlarla çevrili dar bir sokak, sıcak ışık geçişleriyle derinlik kazanır. Kompozisyonun merkezinde minaresiyle birlikte bir cami yükselir; ön planda ise esnaf, satıcılar ve müşteriler yer alır. Mimari açıdan caminin yapısı klasik Osmanlı örneklerinden belirgin şekilde ayrılır. İnce uzun silindirik minareler yerine, daha kısa ve kalın yapılı, geniş şerefeli bir minare yükselir. Kubbesi simetrik olmayan bir çatının içine gömülüdür. Bu özellikler, yapının Osman Hamdi Bey’in 1869–1871 yılları arasında yaşadığı Bağdat gibi Mezopotamya şehirlerine özgü bir mimari dili yansıttığını düşündürür. Beyaz badanalı, düzensiz planlı bu yapı, yerel malzemelerle inşa edilmiş tipik bir taşra camisini andırır.
Cami duvarının dibinde, sarı entarili bir kadın yere oturmuş, önündeki çanakta mallarını sergiler. Sol bileğindeki gümüş bilezikler, sanatçının beyazla yarattığı ışık yansımalarıyla dikkat çeker. Kompozisyonun sağında, gölgede oturan yaşlı bir adam ve bir kadın, dükkan kepenklerinin ardındaki satıcıyla birlikte sahnenin gündelik atmosferini tamamlar. Profilden betimlenen, sırtında küfesiyle duran şerbetçi figürü ise ışık ve gölgenin kesiştiği noktada konumlanır. Kompozisyonda günlük ticari hayatın akışı hissedilir. Osman Hamdi, mimari detayları özenle işlemiş; ahşap kepenkler, çıkmalar ve pencereler, Doğu şehir mimarisinin karakteristik öğeleri olarak gerçeğe yakın bir biçimde yansıtılmıştır. Sanatçının aynı dönemdeki diğer bazı eserlerinde de benzer şekilde anıtsal cami yapıları ve Osmanlı mimarisinin ayrıntıları titizlikle betimlenir.
1860–1869 arasında Paris’te yaşayan Osman Hamdi Bey, École des Beaux-Arts’ta dönemin önde gelen Oryantalist ressamlarından Jean-Léon Gérôme ve Gustave Boulanger’in atölyelerinde akademik resim eğitimi alır. Oryantalizmin görsel dili ve temsile yaklaşımıyla ilk kez bu ortamda karşılaşır. Ancak Avrupalı çağdaşlarının aksine, bu geleneklere dışarıdan bakan bir gözle değil, temsil edilen kültürleri yakından tanıyan bir Osmanlı bireyi olarak yanıt verir. 1868’de İstanbul’a döner, ertesi yıl Vilayet Umur-u Ecnebiye Müdürlüğü görevine atanır ve Midhat Paşa’yla birlikte Bağdat’a gider. Yaklaşık iki yıl süren bu görev sırasında kentin mimarisini, sokak yaşamını ve toplumsal dokusunu yakından inceleme fırsatı bulur. Her ne kadar manzara türünde az sayıda eser üretmiş olsa da, bunların çoğu 1870’li yıllara tarihlenir; “Cami” tablosunun da bu dönemde edindiği izlenimlerden doğduğu düşünülür.
“Cami”, Osman Hamdi Bey’in akademik resim geleneğini, yaşadığı coğrafyaya dair doğrudan gözlemleriyle birleştirdiği eserlerden biridir. Sanatçının Bağdat’taki deneyimleri, Doğu’nun mimari dokusu ve gündelik yaşamına içeriden bir bakış geliştirmesini sağlar. Bu gözlemci yaklaşım, Batılı Oryantalistlerin Doğu’yu egzotik, geri kalmış, şiddet ve cinsellikle yüklü, değişmeyen ve zamanın akışının dışında kalmış bir dünya olarak yansıttığı temsillerden belirgin biçimde ayrılır. Figürler idealize edilmeden, gündelik yaşamın sadeliği içinde betimlenmiştir. Kuzey Afrika ya da Mezopotamya mimarisini andıran cami formu, dekoratif bir motif değil; kompozisyonun yapısal ve simgesel merkezidir. Işık-gölge kullanımı, figürlerin mekana yerleşimi ve perspektif dengesi gibi unsurlar, sanatçının fotoğrafla kurduğu görsel ilişkiyi çağrıştırır. “Cami”, bu yönleriyle Osman Hamdi’nin yalnızca Oryantalist temsilleri sahiplenmekle kalmayıp onları içeriden yeniden yorumladığı, Doğu’yu bir “sahne” değil, deneyimlenmiş ve yaşanmakta olan bir mekan olarak sunduğu özgün bir ifadedir.
